काठमाडौँ। सन् १८७९ को ग्रीष्मयाम । फ्रान्सेली वैज्ञानिक लुई पास्चर पन्छीलाई हैजा लगाउने ब्याक्टेरिया मिसाइएको कुखुराको सुरुवा प्रयोगशालाका केही कुखुरालाई खुवाउन (इनोकुलेट गर्न) विद्यार्थीलाई अह्राएर आफू भने छुट्टी मनाउन पेरिसतिर लागे ।
गुरु बिदा मनाउन हिँडेपछि शिष्य चार्ल्स चेम्बरल्यान्डलाई प्रयोगशालामा बस्न मन लागेन र उनी पनि छुट्टी मनाउन अन्तै हिँडे । तर हिँड्नुअघि उनले पास्चरले अह्राएको काम गर्न भने भुसुक्कै बिर्सेछन्, जसका कारण पन्छीमा हैजा लगाउने ब्याक्टेरिया — पास्चरेला मल्टोसिडा — मिसिएको उक्त ‘विषालु झोल’ करिब एक महिना त्यत्तिकै सुकेर थन्कियो । छुट्टीबाट आउनासाथ चेम्बरल्यान्डले गुरुको आदेश सम्झिए र हत्तपत्त उक्त ब्याक्टेरियायुक्त झोल कुखुराहरूलाई खुवाइदिए ।
ब्याक्टेरियायुक्त झोल लगाएका कुखुराहरूमा सुरुमा हैजाका सामान्य लक्षणहरू देखा परे तर केही समयपछि तिनीहरू तंग्रिएर स्वस्थ बने । कुखुरा नमरेको देखेपछि पास्चरलाई लाग्यो— उमार्न (कल्चर) राखिएका भन्दा त्यसै हावामा राखिएका ब्याक्टेरियाको विषाक्तता (भाइरुलेन्स) कम हुने रहेछ । त्यसपछि उनले तंग्रिएका कुखुराहरूको शरीरभित्र नयाँ उमारिएका ब्याक्टेरिया मिसाएर अर्को ‘विषालु झोल’ पसाइदिए । ती कुखुराहरूमा त्यसपटक सामान्य लक्षणसम्म देखा परेन । कारण— पहिले लगाइएको हैजाको कम विषालु ब्याक्टेरियाले कुखुराको शरीरमा बढी विषालु ब्याक्टेरियासँग लड्ने प्रतिरोधी क्षमता विकास गरेको थियो । पास्चरले उक्त अनुसन्धानको नतिजालाई फेब्रुअरी १८८० मा आयोजित फ्रान्सेली विज्ञान एकेडेमीको सम्मेलनमा प्रस्तुत गरे, र उक्त परिघटनालाई नाम दिए— भ्याक्सिनेसन ।
सयौं वर्ष पुरानो प्रविधि
पास्चरले दोहोर्याएको ‘इनोकुलेसन’ वा ‘भेरिओलेसन’ प्रविधि सयौं वर्षदेखि प्रयोग हुँदै आइरहेको थियो, जसको उद्भव चीन वा भारतमा सोह्रौं शताब्दीभन्दा पहिल्यै भएको विश्वास गरिन्छ । एसियाबाट युरोप र अमेरिकातिर सरेको उक्त प्रविधिले पहिलो अमेरिकी राष्ट्रपति जर्ज वासिङ्टनलाई बेलायतसँगको युद्ध जिताउन सहयोग गरेको थियो ।
सन् १७७५ मा बेलायतसँग युद्ध लडिरहेका वासिङ्टनको कन्टिनेन्टल सेनामा बिफर (स्मलपक्स) देखियो । वासिङ्टन बिफरको घातक पक्षका बारेमा जानकार थिए । त्यसैले उनले रोग फैलन नदिन एउटा उपाय निकाले— निरोगी जवानहरूलाई ‘इनोकुलेसन’ गर्ने । उनले रोग लागेका जवानहरूका घाउबाट रगत निकाले र निरोगी जवानहरूका पाखुरामा चक्कुले काटेर ससाना घाउ बनाई तिनमा दलिदिए । उक्त कार्य खतरनाक थियो, थोरै गडबडीले पनि सैनिकहरू मर्न सक्थे । तर वासिङ्टनको उक्त ‘बोल्ड निर्णय’ ले काम गर्यो, इनोकुलेसनपछि सेनामा संक्रमण दर २० प्रतिशतबाट १ प्रतिशतमा झर्यो । बिफर भाइरसलाई जितेपछि वासिङ्टनले बेलायतका औपनिवेशिक शासकलाई जिते र जन्मियो— संयुक्त राज्य अमेरिका ।
त्यसको बीस वर्षपछि सन् १७९६ मा बेलायती चिकित्सक एडवार्ड जेनरले एउट रहस्य पत्ता लगाए— काउपक्स रोग लागेको मान्छेलाई बिफर (स्मलपक्स) ले छुँदैन । उनले काउपक्स लागेका मान्छेहरूको अन्तर्वार्ता लिए । सुनिश्चित भएपछि उनले आठ वर्षीय बच्चाको शरीरमा काउपक्स लागेको व्यक्तिको घाउबाट रगत निकालेर दलिदिए । त्यसको दुई महिनापछि उक्त केटोलाई बिफर रोगसँग ‘एक्सपोज’ गराइयो । साँच्चै, उसलाई बिफरले छोएन । तर जेनरलाई त्यो परिघटना पछाडिको कारण थाहा थिएन, जसलाई लुई पास्चरले उन्नाइसौं शताब्दीको अन्त्यमा केही बुझे । पास्चरका अनुसार, कम विषालु ब्याक्टेरियालाई कुखुराको शरीरमा पसाएपछि कुखुराको शरीरभित्र त्यसले प्रतिरोधी क्षमताको विकास गराउँछ, जसले कुखुरालाई बढी विषालु ब्याक्टेरियासँग लड्न सक्षम बनाउँछ । त्यसैले पास्चरले उक्त परिघटनालाई भ्याक्सिनेसन भनेका थिए, जेनरको सम्मानमा । ‘हाउ इनोभेसन वक्र्स एन्ड ह्वाई इट फ्लोरिसेस इन फ्रिडम’ का लेखक म्याट रिड्ले भन्छन्, ‘मानिसले प्रविधिको प्रयोग त्यसभित्रको विज्ञान नबुझेरै गरिरहेको हुन्छ । धेरैजसो प्रविधिमा अन्तर्निहित विज्ञान निकै पछि मात्रै बुझिन्छ ।’ मानवजातिले भ्याक्सिनको प्रयोग त्यसभित्रको विज्ञान बुझ्नुभन्दा पहिलेदेखि नै सुरु गरेको थियो ।
नयाँ विकास
भ्याक्सिनले शरीरमा रोग नलगाइकन रोगको कारकसँग लड्ने प्रतिरोधी क्षमताको विकास गर्ने गर्छ । मानिस लगायतका प्राणीको प्रतिरोधी क्षमता (इम्युनिटी सिस्टम) भनेको विभिन्न तन्तु, कोष र रसायनहरू मिलेर बनेको समग्र प्रणाली हो, जसले रोगका कारकसँग एकमुस्ट लड्छ । यस प्रणालीका दुई हाँगा छन्— एउटा जन्मजात आएको प्रतिरोधी क्षमता (इनेट) जसले शरीरमा आक्रमण गर्ने सबै किसिमका बाह्य तत्त्वसँग लड्छ भने, दोस्रो, विशेष किसिमका ब्याक्टेरिया र भाइरसलाई शारीरिक कोषले चिनेर एन्टीबडी उत्पादन गर्दै लड्ने अनुकूली (एड्याप्टिभ) प्रतिरोधी क्षमता । दोस्रो प्रणालीअन्तर्गत कुनै निश्चित प्रकारका भाइरस वा ब्याक्टेरियाले आक्रमण गर्दा शरीरले एन्टीबडी भनिने एक प्रकारको प्रोटिन उत्पादन गर्छ (प्लाज्मा कोषभित्र यसको उत्पादन हुन्छ, अहिले कोभिडको उपचारमा प्रयोग भइरहेको प्लाज्माथेरापी त्यसैसँग सम्बन्धित छ) ।
अत: भ्याक्सिनको काम शरीरको त्यही अनुकूली प्रतिरोध प्रणालीलाई सक्रिय बनाएर निश्चित रोगको कारकसँग लड्ने एन्टीबडी शरीरमा उत्पादन गराउनु हो । जस्तै— दादुराको खोप लगाउँदा शरीरमा त्यसको कारक रुबेला भाइरससँग लड्ने एन्टीबडीको उत्पादन र संग्रह हुन्छ, पछि रुबेला भाइरस लागेमा उक्त एन्टीबडीले भाइरसलाई नष्ट गर्छ अनि दादुराबाट बचाउँछ ।
वासिङ्टन, जेनर र पास्चरको समयमा भ्याक्सिन लगाउनु भनेको रोगी शरीरको रगत नै निरोगीको शरीरभित्र हुल्ने अपरिष्कृत तरिका थियो । तर यतिखेर भ्याक्सिनहरू रोगका कारक ब्याक्टेरिया, भाइरस वा परजीवीका अंश वा तिनीहरूको अनुवंशलाई परिमार्जन गरेर बनाइन्छन् । अहिलेको न्यानोटेक्नोलोजीको जमानामा भ्याक्सिन बनाउने तरिका झनै परिष्कृत भएको छ । हालै फाइजर र मोडर्ना कम्पनीले बनाएको कोभिड भ्याक्सिन भाइरसको अनुवंशबाट निकालिएको मेसेन्जर आरएनए (एमआरएनए) बाट बनाइएको हो, जसलाई लिपिड भनिने तैलीय सूक्ष्म अणुभित्र राखेर मानिसको शरीरमा लगाइन्छ । मानिसको कोषमा पुगेपछि भ्याक्सिनको एमआरएनएले — जसरी सार्सकोभ–२ भाइरसको आरएनएले मानिसको शरीरको कोषलाई अपहरण गरेर आफूले भनेअनुसार प्रोटिन बनाउन लगाउँछ — पनि कोरोना भाइरस बन्न चाहिने प्रोटिन बनाउँछ । कोरोना भाइरसको मुकुट आकारको चुच्चे प्रोटिन मानवकोषभित्र बन्न थालेपछि त्यसले मानिसको प्रतिरोधी क्षमतालाई उद्वेलित गराउँछ र मानवकोषले भाइरससँग जुध्ने एन्टीबडी उत्पादन गर्न थाल्छ । जब पछि साँच्चै कोरोना भाइरसले मानिसलाई आक्रमण गर्छ, शरीरमा भ्याक्सिनका कारण उत्पादित एन्टीबडीले भाइरससँग लडेर भाइरसलाई परास्त गर्छ र मानिस कोरोनाप्रतिरोधी बन्छ ।
अहिलेका कोरोना भ्याक्सिन परम्परागत भ्याक्सिनहरू जसरी विषाणुको अंशबाट होइन, विषाणुको आनुवंशिक नक्कल (मिमिक) गरेर बनाइएका छन् । यसले गर्दा यसको प्रभावकारिता उच्च, जोखिम कम, उत्पादन छिटो र कम खर्चिलो छ ।
यतिखेर भ्याक्सिनको प्रयोगले संसारभरका मानिसलाई थुप्रै रोगहरूबाट बचाएको छ । भ्याक्सिनका कारण बिफरको उन्मूलन, पोलियो र दादुराजस्ता बालरोगहरूको भारी गिरावट हुँदा विश्वभर बालमृत्युदरमा निकै कमी आएको छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार, भ्याक्सिनको आविष्कार र प्रयोगले प्रत्येक वर्ष २०–३० लाख अकाल मृत्युहरू रोकिएका छन् । गत दशकमा मात्रै संसारभरका १ अर्बभन्दा बढी बालबालिकाले भ्याक्सिन लगाए । नेपालमा २०३४ सालदेखि सुरु भएको राष्ट्रिय खोप कार्यक्रमअन्तर्गत हाल वार्षिक ६ लाखभन्दा बढी बालबालिकालाई खोप लगाइन्छ । यसले भ्याक्सिनको बढ्दो विश्वव्यापी विश्वसनीयता र व्यापकतालाई पुष्टि गर्छ ।
भ्याक्सिनप्रतिको सन्देह
तर भ्याक्सिन अहिलेको जस्तो सर्वव्यापी र सर्वस्वीकार्य सहजै बनेको भने होइन । कफीदेखि करेन्टसम्मले जसरी नै भ्याक्सिनले पनि सुरुमा ठूलो धार्मिक, सामाजिक र राजनीतिक अवरोध खेपेको थियो । बीसौं शताब्दीमा युरोप र अमेरिकामा अनिवार्य खोप लगाउने नीतिबाट व्यक्तिगत स्वतन्त्रता हनन हुने, गरिबहरूलाई आर्थिक भार पर्ने, धार्मिक स्वतन्त्रतामाथि चोट पुग्ने भन्दै विरोध प्रदर्शन भएको थियो । लेखक जोनाथन ब्रेमनका अनुसार, महात्मा गान्धीले समेत बिफरको खोप लगाउने कार्यलाई बर्बरतापूर्ण भन्दै विरोध गरेका थिए तर पछि उनले उक्त भ्याक्सिनविरोधी अडानलाई सच्याए । त्यसो त त्यस्ता अवरोध र सन्देहका पछाडि भ्याक्सिन–सुरक्षा पनि जोडिएको हुन्छ । जस्तै— सन् १९५५ मा अमेरिकामा त्रुटियुक्त पोलियो खोपको प्रयोगले ४० हजारलाई पोलियो लाग्यो, २०० जनालाई पक्षाघात भयो र २५ जना मरे ।
सन् १९९८ मा प्रसिद्ध जर्नल ‘ल्यान्सेट’ मा एन्ड्रयु वेकफिल्डको नेतृत्वमा तेह्र अध्येताहरूको अनुसन्धान लेख छापियो । एमएमआर भनिने मिजल्स (दादुरा), मम्फ्स (गलफुलो) र रुबेला भ्याक्सिनले बच्चाहरूमा अटिजमको विकास हुन्छ भन्ने उक्त अध्ययनको निष्कर्ष थियो । उक्त अध्ययनले विश्वभरका सञ्चारमाध्यममा सनसनी मात्रै मच्चाएन, कतिपय देशले उक्त तीन खोप एकैसाथ लगाउने तरिकै फेर्न थाले । विकसित देशहरूमा उक्त भ्याक्सिन लगाउने दर घट्न थाल्यो । उक्त लेखले विश्वभर बीसौं हजार बच्चालाई एमएमआर भ्याक्सिनबाट वञ्चित मात्रै गरेन, भ्याक्सिनमा सन्देह गर्नेहरूको आवाजलाई पुन: मुखर गर्न सहयोग गर्यो । केही समयपछि पत्रकार ब्रायन डियरले उक्त अध्ययन झुटो र आधारहीन भएको सत्य खोतले । अन्तत: बाह्र वर्षपछि सन् २०१० मा ‘बीसौं शताब्दीकै औषधि विज्ञानको सबैभन्दा ठूलो झुट’ भनिएको उक्त अनुसन्धान लेखलाई दुराशयपूर्ण र अविश्वसनीय भन्दै ‘ल्यान्सेट’ जर्नलबाट हटाइयो ।
उक्त लेख खारेज (रिट्रयाक्सन) भए पनि त्यसले बढाएको भ्याक्सिन–सन्देह अझै ताजै छ । युरोपियन युनियनको सन् २०१८ मा प्रकाशित प्रतिवेदनअनुसार, भ्याक्सिन–सन्देहका कारण युरोपमा खोप लगाउने दर घट्न थालेको छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनले गत वर्ष प्रकाशित गरेको एक रिपोर्टमा भ्याक्सिन–सन्देहलाई विश्वका दस प्रमुख स्वास्थ्य चुनौतीमध्ये एक मानिएको थियो ।
अन्त्यमा, भ्याक्सिनको आविष्कारलाई आधुनिक विज्ञानकै ठूलो उपलब्धिका रूपमा लिइन्छ तथापि ज्ञानविज्ञानको यस शताब्दीमा पनि भ्याक्सिन–सन्देही र विरोधी जनमत बढ्दो छ । गत महिना ‘नेचर मेडिसिन’ जर्नलमा प्रकाशित लेखका अनुसार, १९ देशका १३ हजारभन्दा बढीमा गरिएको सर्वेक्षणमा ७१.५ प्रतिशत मानिसले कोभिडको भ्याक्सिन लगाउने बताएका थिए भने, १४ प्रतिशतले त्यसलाई सीधै नकारे र थप १४ प्रतिशतले कोभिड भ्याक्सिनप्रति सन्देह व्यक्त गरेका थिए । यतिखेर भ्याक्सिन–सन्देही र विरोधी जनमत बढाउनमा छद्म समाचार र त्यसलाई फैलाउने सामाजिक सञ्जालको ठूलो हात छ ।
नेपालमा पनि षड्यन्त्रको सिद्धान्तमा विश्वास गर्ने एक थरी मान्छेहरू कोरोनालाई केही होइन भन्ने हौवा फैलाइरहेका छन् । त्यस्ता अतिवादीहरूले कोरोना भ्याक्सिनलाई ‘साम्राज्यवादीको पैसा लुट्ने मेलो’ भन्दै प्रश्न उठाउन थालिसकेका छन् । त्यसकारण सरकार, जनस्वास्थ्यकर्मी, सञ्चारमाध्यमले भ्याक्सिनसम्बन्धी जनचेतना जगाउनु, मिथ्या समाचारहरूले फैलाएका भ्रम चिर्नु र कतिपय कट्टर धार्मिक आस्था राख्नेहरूलाई समेत भ्याक्सिन लगाउन प्रेरित गर्नु आजको आवश्यकता हो । कोभिड भ्याक्सिन सफलताको उत्साहलाई मर्न नदिन भ्याक्सिनप्रतिको विश्वव्यापी बढ्दो सन्देहलाई मत्थर पार्नु हाम्रो पनि कर्तव्य हो ।
(बिहीबार प्रकाशित हुने कान्तिपुरको प्रिन्ट संस्करणबाट ।)
