सुदिन लामा दोङ
झरीलाई हामीले प्रायः सौन्दर्य र हरियालीसँग जोडेर हेर्ने गर्छौं। यसको शीतलता र बर्सेनीको आगमनले खेतीपातीका लागि उपयुक्त वातावरण सिर्जना गर्ने भएकाले धेरै किसानको मुहारमा खुसी ल्याउँछ। तर, कहिलेकाहीँ यही झरीले निर्दयी रूप धारण गर्न सक्छ र जनजीवनलाई तहसनहस पार्न सक्छ।
मानिसहरूले वर्षा र झरीलाई प्रकृतिको वरदान मान्छन्, जसले पृथ्वीलाई सिंचित गर्छ र पानीको स्रोतलाई पुनःभरण गराउँछ। यो बिउँ छर्ने समयका लागि आदर्श समय हो, जहाँ किसानले आफ्नो खेतमा काम गर्न थाल्छन्। तर, झरीले हद नाघेर बर्सिँदा त्यसले ठूलो विनाश निम्त्याउन सक्छ। अत्यधिक वर्षा हुँदा पहिरो, बाढी र भू-स्खलनजस्ता प्रकोप उत्पन्न हुन्छन्, जसले गर्दा खेतीपातीदेखि जनजीवनमा संकट पर्छ।
नेपालजस्तो पहाडी भूभाग भएको देशमा झरीको निर्दयी रूप विशेष गरी खतरनाक हुन्छ। लगातारको वर्षाले पहाडहरू कमजोर बनाउँछ, जसले पहिरोको खतरा बढाउँछ। त्यस्तो अवस्थामा गाउँहरू विस्थापित हुनुपर्ने स्थिति आउँछ। हिजोआज देशका विभिन्न भागमा लगातार वर्षाको कारण पहिरो खस्ने र मानवीय क्षति हुने घटनाहरू बारम्बार सुन्न पाइन्छ। गाउँका धेरै मानिसले आफ्नो सम्पत्ति, घरबार गुमाएका छन्। यो देख्दा स्पष्ट हुन्छ कि झरीको निर्दयी रूपले कति ठूलो पीडा निम्त्याउन सक्छ।
यसका साथै, झरीले जनस्वास्थ्यमा पनि प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छ। लगातारको वर्षाले विभिन्न रोगहरूको प्रकोप फैलिन्छ। झरीको मौसममा झाडापखाला, टाइफाइड, मलेरिया जस्ता रोगहरू फैलने जोखिम बढी हुन्छ। त्यसमाथि, पानी जम्ने ठाउँहरूमा लामखुट्टेको बास हुन्छ, जसले डेंगु र मलेरियाको जोखिमलाई थप बढाउँछ। यस्तो अवस्थामा झरी केवल एक प्राकृतिक घटना मात्र नभएर मानिसको स्वास्थ्यमा पनि संकट निम्त्याउने माध्यम बन्न पुग्छ।
झरीको अर्को निर्दयी पक्ष यातायात र संचारमा देखिन्छ। लगातारको वर्षाका कारण सडकहरू बिग्रने, यातायात अवरुद्ध हुने र पुलहरू भत्किने घटना पनि घट्छ। पहाडी भूभाग भएका ठाउँमा खासगरी साना गाउँहरूका लागि यातायातको समस्या अझ ठूलो हुन्छ। झरीका कारण खोला नदिहरूमा पानीको बहाव तीव्र हुने भएकाले पुलहरू र तटबन्धहरू पनि क्षतिग्रस्त हुन्छन्, जसले गर्दा दुर्गम क्षेत्रका मानिसहरूको संचार अवरुद्ध हुन पुग्छ।
किसानहरूको लागि झरी भनेको जीवनयापनको आधार हो। तर, झरीले समयमा नबर्सेर ढिलो वा अत्यधिक रूपमा बर्सिएमा त्यसले फसलको उत्पादनमा प्रतिकूल असर पुर्याउँछ। नेपालका धेरै किसानहरूको फसलको भर पर्ने बेलामा झरी नपर्दा उत्पादन घट्छ भने, अत्यधिक बर्सातले खेतमा डुबान ल्याउँछ, जसले गर्दा धान, मकै, तरकारी, फलफूललगायतका बालीहरू नष्ट हुन्छन्। यसबाट किसानहरूको आर्थिक अवस्था कमजोर हुन पुग्छ।
झरीको प्रकोपले वातावरणलाई मात्र नभएर सामाजिक र आर्थिक जीवनलाई पनि तहसनहस पार्न सक्छ। जब झरीले सीमाना नाघ्छ, त्यसपछि हुने जनधनको क्षति अपूरणीय हुन्छ। हरेक वर्ष मनसुनको समयमा हजारौं मानिस विस्थापित हुन्छन्, कैयौंले आफ्नो ज्यान गुमाउँछन् र लाखौंको सम्पत्ति नष्ट हुन्छ। यसले देशको अर्थतन्त्रमा गहिरो धक्का पुर्याउँछ। साथै, झरीले गर्दा प्रभावित क्षेत्रहरूमा राहत सामग्रीको अभाव हुन्छ र सरकारी निकायले राहत पुर्याउन पनि कठिनाई भोग्नुपर्छ।
त्यसैले, झरीलाई हामीले एउटा प्राकृतिक वरदानका रूपमा मात्र होइन, आवश्यकता भन्दा बढी हुँदा त्यसले ल्याउने विनाशकारी परिणामहरूको पनि गहिरो अध्ययन र समीक्षा गर्न जरुरी छ। यसको समाधानका लागि पूर्व तयारी र विपद् व्यवस्थापन प्रणालीलाई बलियो बनाउन आवश्यक छ। सरकारले जनतालाई सचेत गराउने, पूर्व सूचना दिने र विपद् आएको बेला तत्काल राहत पुर्याउने योजनाहरूमा सुधार ल्याउनुपर्छ। बाढी, पहिरो र जलजमाव रोक्न स्थानीय स्तरमा रासायनिक प्रविधिहरूको प्रयोग, डाइभर्सन प्रणाली र जलाशयहरूको निर्माण गर्नुपर्छ। साथै, मौसम पूर्वानुमानलाई अझै आधुनिक र विश्वसनीय बनाउन आवश्यक छ ताकि जनताले समयमै झरीको निर्दयी रूपको सामना गर्न सक्षम बनून्।
झरी आफैंमा नराम्रो होइन, तर जब यसले आफ्नो सीमाना नाघ्छ, त्यसपछि यसले समाजमा उथलपुथल ल्याउँछ। झरीले सिर्जना गर्ने प्राकृतिक प्रकोपको सामना गर्नका लागि व्यक्तिगत, सामाजिक र सरकारी स्तरमा सचेतना र तयारीको अभावलाई हटाउन जरुरी छ। यस्ता विपत्तिहरूको सामना गर्दै हामीले झरीको सौन्दर्य र प्रकृतिको अनुकूलन गर्ने क्षमता पनि विकास गर्नुपर्छ।
